.خط‌مشي و ضوابط حقوق مالكيت فكري در مؤسسات علمي و پژوهشي

مقدمه

يكي از كاركردهاي مهم مؤسسات علمي و پ‍ژوهشي، توليد علم و فنّاوري است كه به‌عنوان دارايي فكري علاوه بر ارزش معنوي مي‌تواند ارزش مادي نيز داشته‌ و ايجاد درآمد نمايد. تبيين خط‌مشي و ضوابط مالكيت فكري در مؤسسات علمي و پژوهشي، از جمله الزامات موفقيت در تجاري‌سازي نتايج تحقيقات است.

اين خط‌مشي و ضوابط، در راستاي تحقق وظيفه وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري مبني بر "فراهم ‌نمودن زمينه حمايت از حقوق مالكيت فكري" و همچنين بند (الف) ماده 45 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران مبني ‌بر پيش‌بيني ساختارهاي اجرايي لازم براي طراحي و استقرار كامل نظام حقوق مالكيت فكري در سطح ملي و همسويي آن با نظامهاي بين‌المللي تدوين گرديده است و بكارگيري آن، زمينة توسعه و تجاري‌سازي نتايج حاصل از دارايي‌هاي فكري را با ايجاد انگيزه براي پديدآورنده و نيز حفظ منافع مؤسسات علمي و پژوهشي فراهم مي‌سازد.

ماده 1) تعاريف

مؤسسه: عبارتست از دانشگاه، مؤسسه آموزش عالي يا مركز پژوهشي و فنّاوري وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري كه دستاورد فعاليت‌هاي علمي و پژوهشي آن به عنوان دارايي فكري به‌صورت محصول، فرآيندهاي نوين و يا آثار ادبي و هنري عرضه مي‌گردد[1].

دارايي فکري(Intellectual Property): به دارايي‌هاي حاصل از خلاقيتهاي فكري انسان اطلاق مي‌گردد كه عمدتاً در دو زمينه كلّي صنعتي (نظير اختراعات، طرحهاي صنعتي، علائم و نامهاي تجاري) و ادبي و هنري (نظير آثار مكتوب، نرم‌افزارهاي رايانه‌اي، موسيقي، شعر، فيلم و مجسمه‌سازي) مي‌باشند.

پديدآورنده:‌ به فرد يا افراد حقيقي اطلاق مي‌گردد كه يكي از مصاديق دارايي فكري را (در زمان همكاري با مؤسسه و با استفاده از تسهيلات آن) ايجاد كرده باشند.

اختراع: محصول يا فرآيندي است كه راه نويني را جهت انجام كاري و يا راه حل فني جديدي را براي حل مشكلي ارائه مي‌نمايد. اختراعي قابل ثبت است كه جديد، حاوي گام ابتكاري و عملاً قابل استفاده بوده و از موارد غيرقابل ثبت مندرج در قانون )نظير تئوريها، روشهای رياضی، روشهای معالجه انسان يا حيوان، روشهای انجام تجارت و کشف مواد طبيعی( نباشد.

نوآوري(Innovation): عبارت است از بكارگيري موفق ايده‌هاي نو كه به صورت محصول و يا خدمات جديد يا بهبود يافته، عملاً مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد.

گواهينامه اختراع (Patent): عبارت‌است از سندي متضمن گواهي حقي انحصاري كه در قبال افشاي جزئيات فني يك اختراع براي عموم، براي يك دوره زماني محدود (معمولاً 20 ساله) به مالك اختراع اعطا مي‌گردد و البته در كشور يا كشورهايي معتبر است كه اين اختراع در آنها به ثبت رسيده باشد.

دارندۀ گواهينامه اختراع، داراي حقي انحصاري جهت توليد، توزيع، استفاده و يا واگذاري نتيجه اختراع خود مي‌باشد. پس از انقضای مدت زمان اعتبار گواهينامه اختراع، عموم می‌توانند از نتايج آن بصورت رايگان استفاده نمايند.

واگذاري امتياز بهره‌برداري از دارايي فكري(Licensing): قراردادي‌است بين مالك دارايي فكري و متقاضي بهره‌برداري از آن دارايي كه به‌موجب آن قرارداد، متقاضي در قبال پرداخت مبلغي(به‌صورت درصدي از درآمد خالص حاصل از فروش محصول(Royalty) و يا مبلغي ثابت)، مجوز بهره‌برداري از دارايي فكري را بدست مي‌آورد.

حامي(Sponsor): افرادي حقيقي يا حقوقي (اعم از دولتي يا غير دولتي) هستند كه در كنار مؤسسه و پديدآورنده در ايجاد دارايي فكري (معمولاً از طريق حمايت مالي) سهيم مي‌باشند.

ماده 2) اهداف

• فراهم‌سازي زمينه‌هاي توسعه علم و فنّاوري از طريق ايجاد محيطي مناسب براي شكوفايي خلاقيت‌ها و اشاعه و بكارگيري دستاوردهاي جديد پژوهش و فنّاوري در كشور
• نهادينه‌سازي حقوق مالكيت فكري و تقويت انگيزه مادي و معنوي در افراد و مؤسسات جهت فعاليت هرچه بيشتر در عرصه‌ پژوهش و توسعه فنّاوري و بالطبع افزايش امكان تجاري‌سازي دستاوردها در راستاي منافع عمومي‌.
• ارائه چارچوبي شفاف و تبيين حقوق و تعهدات مؤسسه، پديدآورنده و حاميان در ارتباط با دارايي‌هاي فكري ايجاد شده و در نتيجه، كاهش اختلافات در زمينه حقوق مالکیت فكري در اين مؤسسات.
• آگاه‌ساختن افرادي كه از اعتبارات، تسهيلات و يا امكانات مؤسسات استفاده مي‌نمايند نسبت به حقوق مالكيت فكري و به‌ويژه نحوه پوشش‌دادن هزينه‌ها و تقسيم منافع مادي و معنوي حاصله.

ماده 3) اصول كلي

1. اين خط‌مشي و ضوابط بر تمام افراد شاغل در مؤسسات (اعم از اعضاي هيأت علمي، كارشناسان، تكنسين‌ها و دانشجويان) و بطور كلي هر فردي که از تسهيلات، اعتبارات و امكانات اين مؤسسات (در راستاي انجام يك فعاليت تحقيقاتي در طي زمان معيني كه با مؤسسه همكاري دارد) استفاده نمايد، حاكم مي‌باشد و لازم است همگي در بدو استخدام و يا در چارچوب قراردادهاي پروژه‌هاي تحقيقاتي، تعهدنامه‌اي مبني بر قبول و رعايت مفاد اين خط‌مشي و ضوابط را امضاء نمايند.
2. مراكز رشد و پاركهاي علم و فنّاوري در ارتباط با افراد، واحدهاي فنّاور و يا مراكزي كه در آنها مستقر مي‌باشند نقش حامي را داشته و مي‌توانند طي قراردادي از در‌آمدهاي حاصل از دارايي‌هاي فكري ايجادشده توسط آنها برخوردار گردند.
3. مؤسسه در نتايج مادي حاصل از هرگونه دارايي فكري كه بر اثر فعاليت فردي يا گروهي با استفاده از امكانات، تجهيزات و يا اعتبارات مؤسسه انجام شود، داراي حق خواهدبود.
4. چنانچه پديد‌آورنده ادعا نمايد كه دارايي فكري، بدون استفاده مؤثر از منابع و امكانات مؤسسه حاصل شده‌است، در صورت بررسي مدارك و پذيرش ادعاي مذكور در كميته مالكيت‌فكري، مؤسسه بصورت مكتوب اعلام مي‌نمايد كه ادعايي را مبني‌ بر مالكيت آن دارايي فكري ندارد.
5. ميزان سهم مؤسسه، پديدآورنده و حامي و نيز امكان استفادة رايگان و نامحدود آنها از دارايي فكري حاصله، در قرارداد همكاري منعقده تعيين مي‌گردد.
6. وضعيت نهايي مالكيت تجهيزات خريداري شده و يا ايجاد شده در طي هر پروژه در قرارداد مربوطه مشخص مي‌گردد.
7. اگر مؤسسه بر اساس قراردادي تمام يا بخشي از حقوق مالكيت فكري حاصله را به ديگري اعطا نمايد، حقوق پديدآورنده دارايي فكري مربوطه و حامي نيز در قرارداد مذكور لحاظ ‌خواهدشد. (با توجه به ماده 7)
8. در كارهاي گروهي، درصد سهم كليه افرادي كه در ايجاد يک دارايي فكري مشارکت داشته‌اند قبل از ارائة درخواست تقاضاي ثبت، بصورت مكتوب مشخص مي‌‌گردد. در مواردي‌كه درصد سهم هر يك از افراد مزبور مشخص نشده باشد، منافع حاصله به‌صورت مساوي بين آنها تقسيم خواهد شد.
9. مؤسسه، ثبت و بهره‌برداري از دارايي‌هاي فكري را بدون دليل موجه به تأخير نخواهد انداخت.
10. مؤسسه تمام تلاش خود را براي انتشار رايگان آثار مكتوب حاصل از فعاليت‌هاي پرسنل خود بكار مي‌گيرد. بديهي است حقوق معنوي آثار منتشرشده و نيز تشويق مادي براي پديد آورنده محفوظ مي‌باشد.
11. هرگونه قرارداد و موافقت‌نامه در جهت كسب مجوز و يا بهره‌برداري تجاري از دارايي فكري، با نظارت واحد مسئول مالكيت فكري مؤسسه صورت مي‌‌پذيرد و اطلاعات مربوط به آن در مؤسسه ثبت و نگهداري مي‌گردد.
12. افراديكه فعاليت آنها با استفاده از امكانات، تجهيزات و يا با كمك بودجه مؤسسه، منجر به نوعي از دارايي فكري گردد موظفند در اسرع وقت و قبل از هرگونه افشاء اطلاعات مربوط براي سايرين و يا اقدام به ثبت و نشر آنها، واحد مسئول مالكيت‌فكري مؤسسه را در جريان قرار داده و اطلاعات مربوط را براي آن واحد افشاء نموده و هماهنگي‌هاي لازم را با آن بعمل آورند. رعايت اين امر در قراردادهاي همكاري و يا قراردادهاي مربوط به واگذاري امتياز بهره‌برداري از دارايي فكري مورد تأكيد قرار مي‌گيرد.
13. افشاء اطلاعات مربوط به اختراعات و نوآوري‌ها براي مؤسسه، بايد بصورت شرحي مكتوب، دقيق، كامل و جامع باشد بطوري‌كه بر اساس اطلاعات ارائه‌شده، دستيابي به نتايج حاصله قابل تكرار باشد. اين افشاء بايد حاوي مواردي نظير عنوان، نام پديدآورنده، توضيح، نام و مشخصات حامي خارج از مؤسسه، تاريخ پايان مرحله پژوهش و طراحي و تاريخ بكارگيري نيز باشد.
14. افشاء اطلاعات و انتشار دستاوردهاي فعاليت‌هاي پژوهشي كه قابليت ثبت به‌عنوان اختراع را دارند بايد بعد از اقدام جهت ثبت اختراع در مراجع قانوني توسط مؤسسه يا اعلام كتبي مؤسسه مبني بر عدم تمايل به ثبت اختراع صورت گيرد.
15. هرگونه اطلاع‌رساني و انتشار دستاوردها (اعم از مكتوب، شفاهي و يا الكترونيكي) توسط پديدآورنده، بايد با هماهنگي و همراه با ذكر نام مؤسسه صورت ‌گيرد. براي پديد‌آورندگان ناقض اين امر، مكانيزم‌هاي تنبيهي متناسبي در نظر گرفته خواهد‌شد.
16. استفاده از نام و آرم مؤسسه به هنگام افشاء اطلاعات براي عموم و يا بهره‌برداري از نتايج تحقيقاتي حاصله، منوط به كسب اجازه از مؤسسه خواهدبود.
17. چنانچه مؤسسه و يا پديدآورنده دارايي فكري نتواند و يا تمايلي براي مشاركت در ثبت، كسب مجوزهاي لازم و يا بهره‌برداري از دارايي فكري را نداشته باشد مي‌تواند حقوق خود را طي موافقت‌نامه‌اي به طرف مقابل واگذار نمايد كه جزئيات آن در مذاكرات بين مؤسسه و پديدآورنده تعيين خواهد‌شد.

تبصره 1) چنانچه مؤسسه تا يك سقف زماني مشخص پس از دريافت گزارش اختراع در واحد مسئول مالكيت‌فكري، اقدامي در جهت ثبت قانوني آن به‌عمل نياورد، مخترع مي‌تواند رأساً جهت ثبت اختراع به نام خود اقدام نمايد. بايد توجه داشت كه در اين تبصره، شروع فرآيندهاي بررسي در واحد مسئول مالكيت‌فكري مد نظر مي‌باشد و نه اتمام مراحل ثبت و اعطاي گواهي در سقف زماني تعيين شده.

تبصره 2) چنانچه مؤسسه به هر دليلي، حقوق مربوط به اختراع را به مخترع واگذار نمايد، مؤسسه همچنان مجاز خواهدبود تا از آن اختراع براي مقاصد تحقيقاتي و آموزشي به‌صورت غير انحصاري، غيرقابل انتقال، غيرقابل ابطال و بدون نياز به پرداخت حق امتياز استفاده ‌نمايد.

كليّه قراردادها، منطبق با خط‌مشي و ضوابط مالكيت ‌فكري مؤسسه خواهدبود.

اين خط‌مشی با قوانين ملّی و تعهدات بين‌المللي كشور سازگار بوده و در صورت تغيير در آنها، مورد بازنگری قرار خواهد‌گرفت.

واگذاري امتياز بهره‌برداري از دارايي فكري به ساير كشورها، با در نظر گرفتن مصالح ملّي، منافع مؤسسه و همچنين توجه به قوانين و مقررات آنها صورت خواهدگرفت.

ماده 4) ساختار اجرايي

1. سياستگذاري، برنامه‌ريزي و تصميم‌گيري در مورد حقوق مالكيت‌ فكري در مؤسسه توسط كميته‌اي بنام "كميته  مالكيت فكري" انجام مي‌شود. اين كميته متشكل از تعدادي از مسئولان اجرايي و صاحب‌نظران مربوطه خواهدبود.

وظايف اصلي كميته مالكيت فكري  به شرح زير مي‌باشد:

• سياستگذاري و برنامه‌ريزي در زمينه واگذاري يا دريافت امتياز دارايي‌هاي فكري
• تصميم‌گيري درمورد حفاظت از دارايي‌هاي فكري مؤسسه(در قالب ثبت قانوني و يا اسرار تجاري) و يا انتشار رايگان دستاوردها براي عموم
• ارزشگذاري دارايي‌هاي فكري
• تعيين درصد سهم هريك از ذي‌نفعان (پديد‌آورنده، واحد تحقيقاتي، مؤسسه و حامي) از حقوق مادي حاصل از دارايي‌هاي فكري
• رسيدگي به اختلافات احتمالي در زمينة مسائل مربوط به حقوق مالكيت‌فكري

1. واحد مسئول مديريت و ارائه خدمات در زمينه مالكيت‌فکری مؤسسه (نظير دفتر انتقال فنّاوري، دفتر مالكيت فكري، دفتر ارتباط با صنعت، دفتر تجاري‌سازي فنّاوري، ...)، تحت نظر مستقيم رئيس مؤسسه (ترجيحاً) و يا معاون/ قائم‌ مقام وي در امر پژوهش و فنّاوري فعاليت خواهدنمود.

فعاليت‌هاي اين واحد شامل موارد زير مي‌باشد:

• پيگيري تصميمات كميته مالكيت‌فكري مؤسسه و ارائه پيشنهادات اجرايي به آن
• نظارت و كنترل بر انتشار دستاوردهاي حاصله
• ارائه مشاوره در زمينه‌ امور مربوط به دارايي‌هاي فكري به افراد و واحدهاي مختلف مؤسسه
• انجام اقدامات مناسب جهت حفاظت از دارايي‌هاي فكري مؤسسه
• بررسي دستاوردهاي تحقيقاتي مؤسسه از لحاظ قابليت ثبت در قالب يكي از مصاديق دارائي فكري
• ارزيابي قابليت تجاري‌سازي دارايي‌هاي فكري و ارزشگذاري آنها
• انجام امور مربوط به بازاريابي و تجاري‌سازي دارايي‌هاي فكري نظير يافتن شركاي مناسب جهت تجاري‌سازي
• مذاكره و مديريت قراردادهاي مربوط به دارايي‌هاي فكري
• انجام امور مربوط به پرداخت هزينه‌هاي لازم جهت ثبت و نگهداري دارايي‌هاي فكري و يا دريافت و تقسيم درآمدهاي ناشي از دارايي‌هاي فكري
• اظهار نظر و ارائه مشاوره در خصوص فعاليتهاي تحقيقاتي جديد مؤسسه پيش از شروع آنها
• ارائه خدمات جستجوي اطلاعات اختراعات ثبت شده و نيز همكاري با متخصصان و يا وكلاي مربوطه جهت ثبت دارايي‌هاي فكري
• ارائه پيشنهادات لازم به كميته مالكيت‌فكري در خصوص ثبت دارايي‌هاي فكري در ساير كشورها و پيگيري امور اجرايي مربوطه
• پيگيري حقوقي موارد مربوط به حقوق مالكيت‌فكري مؤسسه در مراجع ملي و بين‌المللي از طريق وكلاي متخصص داخلي و يا بين‌المللي
• پيشنهاد راهكارهايي جهت تشويق و حمايت از پديدآورندگان دارايي‌هاي فكري به كميته مالكيت‌فكري
• اطلاع‌‌رساني، آموزش و فرهنگ‌سازي در ارتباط با حقوق مالكيت‌فكري در مؤسسه
• ارتباط و همكاري با نهادها و سازمان‌هاي داخلي و خارجي در راستاي انجام وظايف محوله

از آنجا كه ارائه خدمات در زمينة مالكيت‌فكري يك حوزة كاملا تخصصي است، از اينرو تخصص مربوطه بايد به تدريج در واحد مسئول مالكيت‌فكري ايجاد گردد و ارائة خدمات در اين حوزه (از جمله تهيه متن ثبت اختراع و ارائه مشاوره) بايد به‌صورت كاملا تخصصي صورت گيرد.

ماده 5) ثبت و بهره‌برداري از دارايي‌هاي فكري

دستاوردهاي پژوهشي و فنّاوري كه زمينة بهره‌برداري تجاري، كسب مجوز و پروانه توليد و يا ثبت حقوقي آنها وجود دارد، بصورت كتبي به واحد مسئول تجاري‌سازي يا مالكيت‌فكري در مؤسسه گزارش مي‌شود تا ارزيابي اوليه (از جهت ضرورت و قابليت ثبت، امكان و نحوه تجاري‌سازي و بهره‌برداري و نيز ارزشگذاري دارايي فكري) انجام گيرد. اين ارزيابي مي‌تواند از طريق بررسي داخلي و يا ارجاع به ساير مؤسسات (نظير مراجع مالكيت فكري مورد تأييد وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري) صورت پذيرد. پس از اين مرحله، مؤسسه اقدامات لازم جهت ثبت و بهره‌برداري از دارايي فكري را به‌عمل خواهد آورد.

ماده 6) مالكيت اسمي دارايي فكري

در آثار حاصل از فعاليت فكري (از جمله گواهينامه اختراع)، بايد نام مؤسسه به‌عنوان مالك اسمي دارايي فكري و همچنين نام پديد‌آورندگان ذكرگردد، مگر اينكه طبق يك توافق‌نامه مكتوب، اين حق بين پديدآورنده دارايي فكري و مؤسسه به‌نحو ديگري تعيين شده‌باشد. در مورد حامي نيز طبق قرارداد عمل خواهد شد[2].

ماده 7) نحوه تخصيص درآمدهاي حاصل از دارايي‌هاي فكري

درآمدهاي حاصل از دارايي‌هاي فكري بصورت زير تخصيص خواهند يافت:

الف) اختراعات و نوآوريها:

پس از كسر هزينه‌هاي انجام‌شده (نظير هزينه‌هاي مربوط به ثبت و نگهداري اختراع، كسب مجوزها، بازاريابي و تجاري‌سازي)، درآمد خالص باقيمانده به نحو زير بين ذي‌نفعان تقسيم خواهدشد:

چنانچه در ايجاد دارايي فكري، حامي خارج از مؤسسه نيز مشاركت داشته‌باشد، سهم حامي طبق قرارداد مربوط كسر و سپس به شرح زير عمل خواهد شد:

تصميم‌گيري در مورد تعيين دقيق درصدهاي سهم مربوط به هر يك از ذي‌نفعان، با توجه به معيارهايي نظير ميزان اتكاء اختراعات و نوآوري‌هاي حاصله بر امكانات و منابع مؤسسه و يا فكر پديد‌آورنده و همچنين توجه به شرايط اقتصادي، بر عهده كميته مالكيت‌فكري (موضوع بند 1 ماده 4) مي‌باشد مگر اينكه در قرارداد فعاليت پژوهشي مربوط به‌نحو ديگري توافق شده باشد.

تبصره 1) در صورتيكه در‌آمد حاصله، از ميزان معيني بالاتر باشد درصد سهم پديد‌آورندگان كاهش مي‌يابد. سقف در‌آمد و درصد مربوطه توسط كميته مالكيت‌فكري تعيين خواهد شد.

تبصره 2) چنانچه مخترع به واحد ديگري منتقل گردد و يا همكاري وي با مؤسسه خاتمه يابد، سهم متعلق به وي همچنان پرداخت مي‌گردد، مگر اينكه به‌نحو ديگري در قرارداد همكاري مشخص‌ شده‌‌باشد.

تبصره 3) براي تشويق دانشجويان پديدآورنده دارايي فكري كه از مزاياي تحصيل رايگان استفاده نمي‌كنند،‌ با توجه به شهريه پرداختي، سهم بيشتري از درآمدهاي حاصله منظور مي‌گردد.

ب) پايان‌نامه‌ها و رساله‌هاي مربوط به مقاطع تحصيلي دانشگاهي:

در اين موارد، طبق تعهدي كه از دانشجو و استاد راهنما اخذ مي‌شود حق نشر و تكثير و درآمدهاي حاصل از آنها متعلق به مؤسسه مي‌باشد ولي حقوق معنوي پديدآورنده محفوظ خواهد بود. لازم به ذكر است چنانچه در جريان انجام پايان‌نامه‌ يا رساله‌‌اي،‌ اختراعي حاصل آيد طبق بند (الف) ماده (7) در مورد آن عمل خواهد شد.

ج) ساير آثار مكتوب، آثار هنري و نرم‌افزارها

در اينگونه موارد كميته مالكيت‌فكري با توجه به نقش مؤسسه و پديد‌آورنده در ايجاد دارايي‌‌فكري، در مورد سهم آنها تصميم‌گيري خواهد نمود.

تبصره) در بعضي موارد به‌ويژه آثار هنري و نرم‌افزارها، بطوركلي سهم پديد‌آورنده از درآمدها بيشتر از سهمي است كه در ارتباط با اختراعات و نوآوري‌ها در نظر گرفته مي‌شود.

ماده 8) حل و فصل اختلافات

1. در متن قراردادها، قوانين ملّي و نيز دادگاه‌هاي ايران (و در قراردادهاي خارجي، دادگاه‌هاي مورد توافق طرفين) به‌عنوان قوانين و مراجع رسيدگي به اختلافات مشخص مي‌گردند.
2. كميته مالكيت‌فكري، سازوكار حل و فصل اختلافاتي كه ممكن است بين مؤسسه، پديد‌آورنده دارايي فكري و يا حامي پيش‌آيد را فراهم مي‌آورد. بطور مثال، در چنين مواردي مي‌توان مسئله را به كميته‌اي متشكل از نمايندگاني از هر يك از طرف‌هاي دعوا و نيز فرد يا افرادي مرضي‌الطرفين ارجاع داد.